ماجرای عجیب طلسم‌های یهودی/ تهران گرفتار سحر و جادو شد؟

تریبون اقتصاد- در روزگاری که جنگ‌ها در آسمان با پهپادها و پیشرفته‌ترین ادوات جنگی رقم می‌خورند و دشمنان با سایبراتک قلب زیرساخت‌ها را نشانه می‌روند و سیاستمداران با بهره‌گیری از آخرین مطالعات علمی در شیوه‌های تحلیل می‌کوشند نظام بین‌الملل را تغییر دهند و منافع خود را تامین کنند هنوز کسانی هستند  که سیاست را با سحر و جادو می‌سنجند.

به گزارش هفت صبح، پس از جنگ دوازده‌روزه ایران و اسرائیل، یکی از چهره‌های اصولگرای ایران مدعی شد که در خیابان‌های تهران، برگه‌هایی با طلسم‌هایی دارای نمادهای یهودی یافت شده است. او این ماجرا را با دیدار پیشین نخست‌وزیر اسرائیل با متخصصان علوم غریبه پیوند زد و آن را نشانه‌ای از جنگ نرمِ غیبی دانست. این روایت، اگرچه به‌ظاهر حاشیه‌ای می‌نمود، اما گویای واقعیتی عمیق‌تر است که از بازگشت ذهن سحرمحور به عرصه سیاست سخن می‌گوید که می‌تواند نشانه‌ای از بحرانی شدن عقلانیت در ساحت قدرت باشد. 

فارغ از صحت و سقم ماجرا، چنین ادعاهایی در سطوح سیاسی پرسشی جدی  را پیش می‌کشد. در روزگار جنگ‌های سایبری و هوش مصنوعی، ذهن سحرمحور چگونه دوباره به میدان آمده است؟ برای فهم این بازگشت، باید به بیش از یک قرن پیش بازگردیم، به جایی که جیمز جرج فریزر، انسان‌شناس اسکاتلندی، در کتاب سترگ خود «شاخه زرین» از ذهن جادویی برابر دین و علم سخن گفت. 

چنین ذهنیتی، به‌زعم فریزر، وقتی در لایه‌های بخشی از قدرت نفوذ می‌کند، از افول عقلانیت سیاسی خبر می‌دهد. این نگرش، به جای تحلیل ساختاری، به دنبال مناسک تطهیر است. اگر ناکامی در کار است پس طلسمی در کار است اگر مقام مسئولی تصمیم نادرست گرفته، لابد سحر شده است. این مکانیزم، اگرچه  به لحاظ روانی و آرام‌بخش است، اما راه را بر اصلاح می‌بندد. زیرا مشکل نه در ساختار و فرآیند، بلکه در نیرویی ماورایی تعریف می‌شود که با یک دعا یا طلسم باید از میان برود. 

از دل کاخ سفید تا  کوچه پس‌کوچه‌های تهران

این نگاه، نه مختص ایران و نه خاص این زمان است. در ایالات متحده، کشوری که معروف است تصمیمات سیاسی آن بر مبنای عقلانیت مدرن و نهادهای رسمی تحلیل می‌شود، توسل به رمل و کواکب در بالاترین سطوح قدرت نیز رسوخ کرده بود. ماجرا به اوایل دهه ۱۹۸۰ بازمی‌گردد، زمانی که رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، از یک سوءقصد جان سالم به در برد. پس از این حادثه، نانسی ریگان، همسر رئیس‌جمهور، دچار اضطراب عمیق شد.

برای مقابله با این نگرانی مزمن، او به زنی به نام جون کویگلی که یک منجم حرفه‌ای در سان‌فرانسیسکو بود متوسل شد. نانسی ریگان بعدها در مصاحبه‌ها تلاش کرد استفاده از منجم را فقط امری شخصی و برای کاهش اضطراب معرفی کند. اما واقعیت این بود که به مدت چندین سال، ساعت و روز تصمیمات حیاتی در کاخ سفید، نه با تحلیل‌های راهبردی یا مشاوره امنیت ملی، بلکه با توجه به وضعیت ستاره‌ها و سیارات، ساعت نحس و خوش‌یمن تنظیم می‌شد.

طلسم‌های خیابانی، تحلیل‌های جادویی

چند روز پس از پایان جنگ ایران و اسرائیل، یکی از فعالان رسانه‌ای اصولگرا در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «پدیده‌ای عجیب! بعد از جنگ اخیر چند برگ کاغذ در کف خیابان‌های تهران یافت شده که طلسم با نمادهای یهودی است. در سال اول جنگ غزه نیز خبری از دیدار نتانیاهو با متخصصان علوم غریبه درز کرده بود.» این جمله کوتاه، که بوی خرافه می‌داد، به سرعت توجه کاربران فضای مجازی را جلب کرد. 

این نخستین بار نیست که در سیاست ایران، مفاهیم مربوط به علوم غریبه وارد عرصه عمومی می‌شود. در سال‌های گذشته، سابقه‌ای پرماجرا از ورود این مفاهیم به ساختار قدرت در ایران ثبت شده است. حتی فوتبال ایران هم از این داستان مستثنی نبوده. جادوگری در فوتبال بیش از هر چیز یک نمایش است؛ نمایشی برای فریب دادن آنهایی که دانش، تجربه و آگاهی کافی ندارند. این نمایش، بازیگران متعددی دارد؛ از افرادی که خود را جادوگر معرفی می‌کنند تا بازیکنان و مربیانی که به این دروغ پناه می‌برند و در نهایت، رسانه‌هایی که بدون تحقیق و تحلیل این داستان را بازگو می‌کنند و  آن را در ذهن مخاطبان به یک واقعیت تبدیل می‌کنند.

جادوگران فوتبال تنها به یک دلیل وجود دارند: چون مشتری دارند. اگر مربیان، بازیکنان و هواداران به این آگاهی برسند که چیزی به نام جادوی فوتبال وجود ندارد، اگر باشگاه‌ها و مدیران، به‌جای پرداخت پول به شیادان، روی دانش و تمرین تمرکز کنند و اگر این کلاهبرداری‌ها به‌عنوان یک جرم واقعی مورد پیگرد قرار بگیرند، این خرافه هم به‌تدریج از بین خواهد رفت. آن روز، شاید فوتبال ایران یک قدم به عقلانیت نزدیک‌تر شود.

سحراندیشی آخرین راه چاره ناکامان سیاسی

سیاست‌ورزی در دوران مدرن، بی‌نیاز از روایت‌های اسطوره‌ای نیست. اما وقتی جای علم و تحلیل را مناسک و طلسم بگیرد، زمانی که برای درک شکست یا بحران به علوم غریبه پناه برده شود، جامعه از مسیر اصلاح دور می‌شود. این نگرش، در این وضعیت، نه نشانه‌ای از گذشته، بلکه ابزاری برای توجیه اکنون است.

فریزر، بیش از یک قرن پیش، نشان داد که این قبیل باورها چگونه می‌کوشد سلطه را بازگرداند، حتی اگر به بهای کنار زدن حقیقت باشد و امروز، در سده‌ای که موشک و الگوریتم و هوش‌مصنوعی تعیین‌کننده میدان‌اند، هنوز گاه، نگاه‌مان به طلسمی در خیابان است. باید هوشیار بود. زیرا سیاست، اگر با سحر و جادو پیش رود، ما را نه به سوی آینده، که به عمق گذشته بازمی‌گرداند.